Interventies om leesbegrip te vergroten: Inleiding

Het belang van begrijpend lezen

Begrijpend kunnen lezen is van essentieel belang om succesvol te kunnen deelnemen aan onderwijs, arbeidsmarkt en de brede samenleving. Zelfs in ons dagelijks sociale leven komen regelmatig teksten voorbij (bv. in  e-mails en blogposts) die je moet kunnen begrijpen om ‘mee te kunnen praten’ en de verbinding te zoeken en te behouden met naasten (Oakhill et al., 2014).

Maar wat komt er allemaal kijken bij begrijpend kunnen lezen? Het is een complex proces waarbij zeer diverse componenten als taalontwikkeling, technisch lezen (decoderen), leesmotivatie, achtergrondkennis, woordenschat en leesstrategieën een rol spelen. De componenten zijn ook nog eens van elkaar afhankelijk: technisch lezen geeft bijvoorbeeld absoluut nog geen garantie voor begrip (en hetzelfde geldt overigens andersom) en leesstrategieën zijn zeer beperkt bruikbaar zonder de nodige achtergrondkennis.

Begrijpend kunnen lezen is niet alleen belangrijk maar ook urgent: de resultaten die jongeren in Vlaanderen en Nederland op nationale en internationale tests behalen over dit onderwerp gaan de voorbije jaren steeds verder achteruit. Deze afname wordt ook opgemerkt door leraren. Zij uiten eveneens hun bezorgdheid over het dalende leesbegrip van leerlingen en dit niet enkel tijdens lessen Nederlands; ook in andere schoolvakken is goed tekstbegrip noodzakelijk.

Strategieën alleen volstaan niet

De achteruitgang van het begrijpend leesonderwijs is volgens ‘Het peilingsonderzoek Nederlands – lezen, luisteren en schrijven in het basisonderwijs’ (2018) onder meer te wijten aan een te grote focus op het aanleren van leesstrategieën. Ook internationaal gerenommeerde academici zoals E. D. Hirsch en Daniel Willingham stellen een overdreven focus op generieke leesstrategieën in vraag.  Leesstrategieën zijn generieke strategieën die leerlingen dienen toe te passen tijdens het lezen van willekeurige teksten. Ze sturen het denken tijdens het lezen en helpen de lezer betekenis te geven aan de tekst. In Sleutels voor begrijpend lezen (2019) maken de auteurs de opdeling tussen cognitieve en metacognitieve leesstrategieën.

De eerste categorie helpt om een tekst op een effectieve wijze te lezen en te begrijpen. Dat kan door vragen te stellen, tekstinhoud te visualiseren, voorkennis te activeren, samen te vatten en tekststructuren te herkennen.

De tweede categorie over metacognitieve leesstrategieën, draagt op zijn beurt bij tot het plannen van het eigen leesproces, het te monitoren en bij te sturen. Goede lezers begrijpen tijdens het lezen bijvoorbeeld wanneer hun begrip stilvalt en hoe ze dit kunnen herstellen. Dit in tegenstelling tot minder sterke lezers bij wie het monitoren van begrip expliciet moet worden onderwezen.

Wat is er dan verkeerd aan een overdreven focus op deze leesstrategieën? Hoewel het gebruik van leesstrategieën de lezer tot op zekere hoogte kan helpen teksten te begrijpen, verheffen we ze beter niet tot doel op zich. Het zijn hulpmiddelen en zeker niet de meest belangrijke component om succesvol begrijpend te kunnen lezen; daar komt veel meer bij kijken zoals we in de eerste alinea reeds beschreven. Leraren hebben misschien de indruk gekregen dat de leerinhouden bijkomstig zijn, en ze door generieke leesstrategieën toe te passen op willekeurige teksten als De Waanzinnige boomhut, Matilda of de Geschiedenis van België ze het begrijpend lezen tout-court kunnen verbeteren. Niks is echter minder waar. De nadruk op techniek (gaande van puur technisch lezen tot pure begrijpend leesstrategieën) ten koste van leerinhoud in de jongste jaren van ons basisonderwijs produceert kinderen die waarschijnlijk net minder goed begrijpen wat ze lezen. We concluderen deze paragraaf met de wijze woorden van E.D. Hirsch (2017).

“We know that the skill of reading comprehension in any given case depends more on relevant knowledge than on formal strategies. Once briefly learned, the strategies will take care of themselves.”

Interventies om leesbegrip te vergroten

In The Cambridge Handbook of Cognition and Education schreven Elizabeth Stevens en Sharon Vaughn (2019) een interessant hoofdstuk over de huidige wetenschappelijk stand van zaken omtrent begrijpend lezen. Een deel van het hoofdstuk richt zich op wetenschappelijk onderbouwde aanpakken: wat doet men het best voor, tijdens en na het lezen van een tekst met je leerlingen zodat hun leesbegrip verbetert? De auteurs bespreken bijvoorbeeld de voordelen van klassikaal discussiëren over een tekst en beschrijven hoe men leerlingen met aanhoudende leesproblemen intensiever kan begeleiden. In drie volgende blogposts gaan we hier dieper op in.

Het is niet de bedoeling om met dit artikel nog een extra kader voor begrijpend lezen aan te reiken naast de kwaliteitsvolle die reeds bestaan. We willen leerkrachten duidelijke handvaten geven om de eigen klaspraktijk te bekijken en bij te sturen indien nodig.

Auteurs

Stefan De Clerck is onderwijsonderzoeker bij het ExpertiseCentrum voor Effectief Leren (ExCEL) van Thomas More hogeschool. Hij coördineert het leesproject Mechelen Leesstad 2022.

Erik Meester is docent en onderwijsontwikkelaar bij de opleiding Pedagogische Wetenschappen van Primair Onderwijs (PWPO) aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Tim Surma is onderzoeksmanager bij het ExpertiseCentrum voor Effectief Leren (ExCEL) van Thomas More hogeschool.