Van ELIZA tot ChatGPT: waarom AI je therapeut niet vervangt

De huidige AI-chatbots zijn krachtig, snel en performant. Ze zijn uitgegroeid tot een tool die veel meer is dan louter een schrijfhulp. Maar is het wel verstandig om AI-chatbots te gebruiken als hulp voor je mentale welzijn?
Als klinisch psycholoog onderzoekt Tom Van Daele, coördinator van de onderzoekslijn Psychologie en technologie, het gebruik van technologie in het algemeen en AI in het bijzonder als hulp in de geestelijke gezondheidszorg. Hij is één van de gesprekspartners in de Pano-uitzending (VRT MAX, 29 oktober 25) over AI als vriend, of als lief, of als therapeut. De ideale man dus om de mogelijkheden en risico’s van AI gedreven chatbots op een rij te zetten.

Vanwaar komt eigenlijk dat idee om een AI-chatbot te gebruiken als gesprekspartner voor je mentale welzijn?

Tom: “Chatbots gebruiken om over je mentaal welzijn te praten is eigenlijk niet nieuw. De allereerste chatbot ooit gemaakt, lang voordat ChatGPT en andere AI-chatbots hun intrede deden, was eigenlijk een therapeut. ELIZA werd in de jaren zestig ontwikkeld door computerwetenschapper Joseph Weizenbaum, professor aan het Massachusetts Institute of Technology. Hij wilde aantonen dat computers nooit menselijk contact zouden kunnen vervangen. Tot zijn verbazing raakten mensen compleet in de ban van die chatbot en stonden ze in lange rijen aan te schuiven om met die computer te kunnen praten. Die aantrekkingskracht is er zeker niet minder op geworden."

Maar wat trekt mensen daar precies in aan? 

Je kan op een bijna natuurlijke manier met een chatbot converseren. Al schrijvend of al pratend. Je voelt je daarbij vrij anoniem. En je kan altijd en overal bij een gesprekspartner terecht die alwetend lijkt, oneindig veel geduld heeft, je altijd steunt en nooit veroordelend is. Dat is een heel aantrekkelijke combo.

Weten we eigenlijk of en hoe Vlamingen AI-chatbots gebruiken voor hun mentaal welzijn? 

Nog veel te weinig. Er bestaat al wel iets van onderzoek over dit onderwerp, maar onvoldoende om er conclusies uit te trekken. En het is belangrijk om daar een goed beeld van te krijgen. Hoe gebruiken mensen AI-chatbots? Hoe ervaren ze dat? Waarom gebruiken zij ze? Om dat te weten te komen startten we onlangs met een grote bevraging: via www.bevraging.be kan iedereen momenteel de eigen ervaringen delen rond chatbots voor mentaal welzijn. De resultaten daarvan zullen ons helpen om na te denken over hoe we AI-chatbots in de toekomst veilig en betrouwbaar binnen de geestelijke gezondheidszorg kunnen integreren.

Klik hier om de enquête in te vullen.

Hoe veilig en betrouwbaar schat jij de huidige chatbots in?

Om te beginnen zijn modellen zoals ChatGPT en Gemini niet getraind met een specifiek doel in gedachten, maar ze hebben wel toegang tot enorme hoeveelheden data. Als je naar de bronnen vraagt van bepaalde antwoorden, blijkt dat ze zo’n beetje overal op het internet informatie gaan halen. Soms zijn dat legitieme bronnen, maar geregeld ook sociale media platformen, zoals bijvoorbeeld Reddit. Die bevatten veel nuttige info, maar lang niet alles is correct. Waardoor de adviezen die je krijgt, niet per se juist of relevant zijn voor jou.

Is dat het enige ‘probleem’?

Jammer genoeg niet. Veel problematischer is dat chatbots niet goed zijn in afgrenzen: ze blijven het gesprek gaande houden, crisissen detecteren kunnen ze niet goed en ze kunnen niet gericht ingrijpen als je nood hebt aan professionele hulp. Dat kan gevaarlijk worden. Zo hoor je wel eens van chatbots die aanzetten tot zelfdoding of dat het gebruik ervan tot psychoses leidt. In heel uitzonderlijke gevallen kan dat misschien wel zo zijn, maar het belangrijkste risico is dat mensen gewoon minder goede hulp krijgen dan wanneer ze beroep zouden doen op een echte professional.

Kan een echte therapeutische chatbot met een digitale avatar de reële therapeut gaan vervangen? 

Persoonlijk denk ik dat die avatar zelfs niet nodig is. Je kan al heel veel doen met tekst en stem. Er bestaan al bijna dertig jaar online interventies gebaseerd op schrijftherapie die heel goed werken. Een echte therapeut zullen ze nooit kunnen vervangen, maar ik zie wel potentieel in een onderbouwd en doordacht gebruik van AI. We moeten er vooral voor zorgen dat therapeutische chatbots echt veilig zijn. Zo ben ik momenteel betrokken bij AI Cares, een onderzoeksproject waarin we samen met Arteveldehogeschool en UGent onderzoeken welke mogelijkheden conversationele AI biedt ter ondersteuning van professionals. Ik ben ervan overtuigd dat selectief en doordacht gebruik van technologische toepassingen door professionele hulpverleners wel degelijk een verschil kan maken. Om zo meer mensen beter te kunnen helpen. 

Heb je een advies voor mensen die overwegen om een AI-chatbot te gebruiken voor hun eigen mentale gezondheid?

Als vervanging van een therapeut zou ik een chatbot afraden. Wat nu vrij beschikbaar is, is simpelweg daarvoor niet gemaakt. Wat veel mensen niet beseffen, is dat je je meest persoonlijke gedachten deelt met één van de grootste technologiebedrijven ter wereld. De adviezen die je krijgt zijn bovendien niet altijd betrouwbaar en heb je echt nood aan professionele hulp kan zo’n chatbot dat niet inschatten en je gericht doorverwijzen. Houd je van chatten, dan kan ik alleen maar de vele Vlaamse chathulplijnen aanraden. Die zijn gespecialiseerd rond een hele resem topics, werken met geschoolde vrijwilligers of professionals, zijn vaak beschikbaar en ook gratis. Chatbots kunnen een extra hulpmiddel zijn, maar uiteindelijk is een echt mens nog altijd de betere keuze.