Het gebruik van schoolboeken: een gok of doortaste keuze?

Het onderwijs staat de laatste en komende maanden voor ongeziene uitdagingen. Ondanks de corona-crisis, merken we dat een heel aantal onderwijsmensen en vakgroepen vooruitblikken naar volgend schooljaar. Hierbij denken ze ook na over het handboek waarop ze zich volgend schooljaar willen beroepen. In deze post bieden we graag een houvast om onderwijsbetrokkenen te ondersteunen in deze keuze. 

In de dagdagelijkse klaspraktijk in Vlaanderen is het schoolboek* niet meer weg te denken. Uitgeverijen van schoolboeken ontwikkelen deze materialen ongetwijfeld met de grootste zorg. Ze zorgen ervoor dat de inhoud die in de schoolboeken aan bod komt, de lading dekt van de eindtermen en leerplandoelstellingen die we nastreven in ons Vlaams onderwijs.

Terzelfdertijd is niets of niemand perfect; en perfect voor de ene is niet zonder meer perfect voor de andere. Ook voor schoolboeken geldt dat. We kunnen er dan ook vanuit gaan dat één bepaald schoolboek onmogelijk tegemoet kan komen aan de enorme verscheidenheid van noden van leraren en leerlingen.  

Dit vraagt om een bewuste keuze van scholen en leraren voor een schoolboek. Maar hebben leraren en scholen voldoende informatie voorhanden om een keuze te kunnen maken uit het aanbod aan schoolboeken? Of is het gebruik van een schoolboek toch voornamelijk een tast in het duister?

Wat vertelt onderzoek ons?  

Eigenlijk best veel. Er zijn heel wat onderzoeksresultaten beschikbaar over kenmerken van effectieve schoolboeken. In een vorige blog beschreven we al een aantal kenmerken van effectieve schoolboeken:  gebruiken van advance organizers, combineren van woord en beeld, aanreiken van uitgewerkte voorbeelden en spreiden van oefenkansen.  

Terzelfdertijd zijn studies die Vlaamse schoolboeken onder de loep nemen, eerder schaars. Uit de weinige studies – die enkel de schoolboeken in het basisonderwijs onder de loep nemen – komt naar voren dat:

• er verschillen zijn tussen schoolboeken in de samenhang die ze vertonen met wiskundeprestaties (Goffin et al., 2016; Bellens et al., 2019);

• de verschillen tussen de schoolboeken onderling statistisch klein zijn. Maar als we de vertaling maken naar de concrete onderwijspraktijk, dit toch grote gevolgen kan hebben voor leerlingen: het verschil tussen het ‘beste’ en het ‘zwakste’ schoolboek bedraagt namelijk ca. twee maanden wiskundeonderwijs;

• elk schoolboek sterkere en zwakkere punten toont, afhankelijk van het domein (Goffin et al., 2016);

• het schoolboek voornamelijk belangrijk is voor laagpresteerders en leerlingen met minder gunstige thuissituaties (Bellens et al., 2019);

• voor leesprestaties geen effect van het schoolboek wordt vastgesteld (Dockx, Bellens, & De Fraine, 2020).

Door de weinige beschikbare data hebben elk van deze studies echter ook methodologische tekortkomingen, waaronder o.a. beperkingen in het trekken van causale verbanden. Zo worden niet alle andere variabelen onder controle gehouden in de onderzoeken, waardoor het kan zijn dat de relatie die we vinden toe te schrijven is aan een ander kenmerk dan het gebruikte schoolboek (bv. de beste leraren kiezen ook net het beste schoolboek of de best presterende leerlingen worden net onderwezen met het beste schoolboek; waardoor het gevonden effect ten onrechte wordt toegeschreven aan het schoolboek in plaats van aan de instructiekwaliteit of de beginsituatie van de leerlingen). Ook naar de achterliggende redenen waarom de schoolboeken verschillen vertonen, is het nog gissen en ontbreekt Vlaams onderzoek.

Naar een doortaste keuze?

We pleiten voor extra informatie over de effectiviteit van de beschikbare schoolboeken in het Vlaams onderwijs. Deze informatie zorgt ervoor dat (1) scholen een onderbouwde, wijze keuze kunnen maken voor een schoolboek, (2) leraren het schoolboek deskundig kunnen inzetten in hun dagdagelijkse klaspraktijk als ondersteuning van het leerproces dat zij samen met hun leerlingen vormgeven en (3) uitgeverijen over informatie beschikken voor het optimaliseren van hun schoolboeken.

Geef je mening! Welke informatie over schoolboeken kan jou helpen in jouw onderwijspraktijk?

* Met schoolboek doelen we op het geheel van materialen dat wordt aangeboden, zoals werkboeken, invulblaadjes, handleidingen voor leraren, toetsen, e.d.