Wijze lessen voor het ontwikkelen, kiezen en gebruiken van leermiddelen
Een kwaliteitskader voor leermiddelen in het leerplichtonderwijs
Hoe kies je als leraar, vakwerkgroep of schoolteam een lesmethode? Waarmee houd je rekening bij het ontwikkelen van een leermiddel? Hoe gebruik je het leerboek op een doordachte manier in je klaspraktijk? Er is weinig onderzoek voorhanden en er zijn nauwelijks gereedschappen om een uitspraak te doen over de kwaliteit van leermiddelen in Vlaanderen en Nederland. Vaak worden keuzes gemaakt op basis van losse meningen en ervaringen of soms, zelfs, op hoe aantrekkelijk het leermiddel is vormgegeven. Ook woedt het leermiddelendebat in alle hevigheid. De huidige leermiddelen worden in dat debat door sommigen naar voren geschoven als één van de hoofdoorzaken van de dalende onderwijskwaliteit.
Om aan deze en andere vragen een onderzoeksgebaseerde bijdrage te leveren, liep in 2022 binnen het Expertisecentrum Onderwijs en Leren van de Thomas More hogeschool het project ‘Wijze lessen voor het ontwikkelen, kiezen en gebruiken van leermiddelen in het leerplichtonderwijs’, in opdracht van de Vlaamse Overheid. Dit onderzoeksproject werd uitgevoerd in het kader van de O&O oproep ‘Essentiële kenmerken van kwaliteitsvolle leermiddelen in het Vlaamse onderwijs: identificatie en praktijkgerichte vertaling’. Het betreft een kortlopend project van 7 maanden (1 juni tot en met 31 december 2022). De resultaten stelden we uitgebreid voor op onze studievoormiddag.
In dit project werd op basis van inzichten uit de cognitieve psychologie en lerareneffectiviteit een generiek kwaliteitskader met 14 criteria ontwikkeld om de didactische kwaliteit van leermiddelen in het lager en secundair onderwijs in kaart te brengen. Het kader heeft als doel om ondersteuning te bieden in het ontwikkelen, kiezen en gebruiken van leermiddelen in het leerplichtonderwijs. Meer bepaald ondersteunt het kader in het maken van didactische keuzes bij de ontwikkeling, de keuze en het gebruik van leermiddelen in het lager en secundair onderwijs. Op die manier kan het kader gebruikt worden door een divers publiek, denk daarbij o.a. aan leraren, schoolteams, pedagogische begeleidingsdiensten, lerarenopleidingen, commerciële en niet-commerciële uitgeverijen …
Er werden drie producten ontwikkeld die de nodige omkadering bieden om op een optimale wijze het kwaliteitskader te gebruiken:
Het kwaliteitskader vormt de kern. Het bevat 14 criteria die peilen naar effectieve didactische componenten die in leermiddelen kunnen worden ingebouwd. Bij elk criterium wordt aangegeven waarom dit criterium belangrijk is om op te nemen in een leermiddel. Daarnaast worden ook beknopt een aantal voorbeelden gegeven van hoe u dit criterium kan herkennen in een leermiddel en hoe ermee aan de slag kan gegaan worden in de klaspraktijk.
Het kader wordt vergezeld van een handleiding. De handleiding biedt de nodige info om het kwaliteitskader doordacht te kunnen gebruiken. Het is zinvol om de inleiding van deze handleiding vooraf door te nemen. Hierin wordt namelijk de focus van het kwaliteitskader afgebakend, er worden een aantal belangrijke aannames verduidelijkt (o.a. de cruciale rol van de leraar in het gebruik van een leermiddel) en er wordt ingegaan op het gebruik van het kader. Daarnaast bevat de handleiding per criterium extra verduidelijking, concrete voorbeelden en praktische tips voor de klaspraktijk die u modulair ter hand kan nemen.
De criteria van het kwaliteitskader worden op een zeer praktisch bruikbare manier ter beschikking gesteld via kwaliteitskaarten. Elke kwaliteitskaart bevat één criterium. De kwaliteitskaarten laten de gebruikers van het kader toe om op een makkelijk toegankelijke manier het kader naast de leermiddelen te leggen.
Doorheen het project werden verschillende initiatieven opgezet om de praktische relevantie en gebruiksvriendelijkheid van het kader te optimaliseren. Ontwerpversies werden intensief besproken met de stuurgroep van het project en met een speciaal voor het project samengestelde kerngroep, bestaande uit leraren, pedagogisch begeleiders, lerarenopleiders, vertegenwoordigers van de educatieve uitgeverijen en andere ontwikkelaars van leermiddelen. Ook dhr. Luc De Man, voorzitter van de werkgroep die de oprichting van een Kwaliteitsalliantie rond leermiddelen voorbereidde, maakte actief deel uit van deze kerngroep. Op die manier werd afstemming tussen beide projecten bewaakt. Een kadering hoe huidig project en de Kwaliteitsalliantie zich tot elkaar verhouden, vindt u onderaan deze projectpagina.
Tot slot werd binnen dit project in samenwerking met KU Leuven een beknopte literatuurstudie uitgevoerd met als doel een zicht te krijgen op de wetenschappelijke evidentie die beschikbaar is rond hoe principes en technieken m.b.t. het optimaal ondersteunen van effectief en efficiënt leren best in leermiddelen worden toegepast.
Over de verhouding tussen de kwaliteitscriteria rond leermiddelen van de Kwaliteitsalliantie en van het O&O-project Leermiddelen (ExCEL)
De Kwaliteitsalliantie stelde in de herfst van 2022 een set kwaliteitscriteria voor leermiddelen in het secundair onderwijs voor. Deze set kwam tot stand na een intensieve en brede consultatie van educatieve partners (o.m. ontwikkelaars en gebruikers van leermiddelen, onderwijsexperts, onderwijsverstrekkers, onderwijsinspectie en lerarenopleiders). Het begrip kwaliteit werd daarbij zeer breed ingevuld: niet alleen didactische kwaliteit, maar ook de afstemming van leermiddelen op het curriculum, toegankelijkheid en andere kwaliteitsaspecten kwamen aan bod.
In het O&O-project “Wijze lessen voor het ontwikkelen, kiezen en gebruiken van leermiddelen in het leerplichtonderwijs” werd door het Expertisecentrum voor Effectief Leren (ExCEL) een tweede, aanvullend kwaliteitskader ontwikkeld dat kan gebruikt worden in lager en secundair onderwijs. Dit ExCEL-kader is gebaseerd op robuuste wetenschappelijke inzichten rond leren en didactiek en heeft een nauwere focus dan het kader van de Kwaliteitsalliantie. Het ExCEL-kader geeft namelijk zicht op de wijze waarop leermiddelen een effectieve en efficiënte didactiek van leraren kunnen ondersteunen. Dit wordt ook uitvoerig geïllustreerd en tastbaar gemaakt in de handleiding bij het kader.
Eventuele verschillen en gelijkenissen tussen de concrete kwaliteitsindicatoren uit beide kaders zijn bij voorkeur voorwerp van verder overleg binnen de Kwaliteitsalliantie.
